Cơ hội và thách thức mới từ sáng kiến “Nhất đới nhất lộ”

Cặp sáng kiến đúp “Một vành đai, một con đường” (Nhất đới nhất lộ / One belt, one road) là một chiến lược tham vọng của Trung Quốc dưới thời ông Tập Cận Bình. Đây là kế hoạch nhằm “trả đũa” chiến lược xoay trục của Mỹ, cũng như TPP và TTIP nhằm giành quyền chủ đạo chính sách và xác định luật chơi của thế kỷ 21. Đối với tranh chấp chủ quyền tại Biển Đông, sáng kiến này có khả năng sẽ vô hiệu hóa một phần yêu sách chủ quyền biển đảo của các nước trong khu vực và tạo điều kiện để Trung Quốc mở rộng sự hiện diện hải quân và hàng hải trên các vùng biển đảo hiện Trung Quốc đang chiếm đóng hoặc tranh chấp.

Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình thông báo về sáng kiến “Vành đai kinh tế, con đường tơ lụa” (NSR-New Silk Road) trong chuyến công du Trung Á vào tháng 9/2013. Sáng kiến này đưa ra triển vọng kết nối trên bộ giữa Trung Quốc và châu Âu, liên kết với mọi tiểu vùng lớn trên dọc đường đi của nó. Và cũng chính ông Tập là người đã thông báo về sáng kiến thứ hai “Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ 21” (MSR- Maritime Silk Road)  trong chuyến thăm Indonesia vào tháng 10/2013. Sáng kiến này đưa ra viễn cảnh Trung Quốc tham gia phát triển các cảng biển lớn trên vành đai Á-Âu giữa Trung Quốc và Địa Trung Hải để thúc đẩy kết nối hàng hải. Sau đó, Trung Quốc đã gộp cặp sáng kiến này lại thành “Một vành đai, một con đường” (Nhất đới nhất lộ / One belt, one road). Tầm nhìn này thực ra được lấy cảm hứng từ sự trỗi dậy của Trung Quốc vươn lên vị thế cường quốc và quá trình trở lại với cấu trúc lưỡng cực trong hệ thống quốc tế.

Hai cách tiếp cận khác nhau

Như vậy, sáng kiến này là cả một đại chiến lược. Theo các chuyên gia từ “Viện Nghiên cứu Đông Nam Á” (Singapore), nếu đại chiến lược này thành công, các nước láng giềng sẽ càng trở nên phụ thuộc nhiều hơn vào Bắc Kinh về đầu tư, tài chính và thương mại, trong khi phần còn lại của thế giới trông đợi Bắc Kinh thúc đẩy tăng trưởng kinh tế toàn cầu. Dựa trên các phát biểu tại những cuộc họp giữa lãnh đạo Đảng cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) và tại các hội nghị quốc tế, Chủ tịch Tập Cận Bình thực hiện một tầm nhìn địa-chiến lược đầy tham vọng về một trật tự thế giới mới mà trong đó Trung Quốc muốn trở thành trung tâm và sự hội nhập Á-Âu lâu dài để đáp ứng nhu cầu tăng trưởng và phát triển của Trung Quốc. Hai con đường tơ lụa cần được xem là nỗ lực để hiện thực hóa cái gọi là “quá trình đại phục hưng dân tộc Trung Hoa” trong thế kỷ 21, sánh ngang với vinh quang thời Hán, Đường. Tựu chung lại, hai con đường tơ lụa này tạo thành một tầm nhìn cho sự hội nhập Á-Âu dưới sự lãnh đạo của Trung Quốc.

Cách tiếp cận của phương Tây đối với hội nhập khu vực (như Hiệp định thương mại tự do Bắc Mỹ - NAFTA hay Liên minh châu Âu - EU) là tự do hóa kinh tế. Họ sử dụng các hiệp định đa phương để dỡ bỏ rào cản pháp lý và thể chế đối với thương mại và đầu tư, tạo ra các quy định, tiêu chuẩn và cơ chế giải quyết tranh chấp mang tính ràng buộc pháp lý, nhằm thiết lập một không gian mở cho lĩnh vực tư nhân. Trái lại, cách tiếp cận của Trung Quốc với hội nhập khu vực đồng nghĩa với việc thúc đẩy thương mại-đầu tư bằng cách cải thiện năng lực kết nối giữa các thị trường, thông qua nhiều mối liên kết vận tải hiệu quả hơn, cấp nhiều vốn hơn cho thương mại-đầu tư và mở rộng cơ hội giao lưu nhân dân. Mục tiêu của Trung Quốc là tạo ra những hành lang kinh tế xuyên lục địa tỏa khắp các vùng đất rộng lớn Á-Âu (Vành đai kinh tế, con đường tơ lụa) và dọc vành đai biển Á-Âu (Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ 21). Kết quả sẽ thúc đẩy các dòng kinh tế ra vào từ Trung Quốc.

Tại hội nghị cấp cao Trung Quốc-ASEAN năm 2013, Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường đã giới thiệu “Sáng kiến 2+7” của Trung Quốc. Theo đó, hai nguyên tắc can dự cơ bản của Trung Quốc với ASEAN là cùng nhau hợp tác an ninh và kinh tế. Dựa trên các nguyên tắc này, Trung Quốc đề xuất 7 ý tưởng: Một, thỏa thuận láng giềng và hợp tác hữu hảo Trung Quốc-ASEAN; Hai, hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng Trung Quốc-ASEAN thường niên; Ba, hướng mục tiêu đạt 1.000 tỷ USD kim ngạch thương mại song phương vào năm 2020; Bốn, Ngân hàng đầu tư cơ sở hạ tầng châu Á (AIIB); Năm, dựa nhiều hơn vào đồng nhân dân tệ trong dự trữ của ngân hàng trung ương, thanh toán thương mại và tài chính ngân hang (biến Nhân dân tệ thành đồng tiền quốc tế thứ năm); Sáu, hợp tác hàng hải trên Biển Đông; và Bảy, giao lưu văn hóa. “Sáng kiến 2+7” này củng cố phạm vi ảnh hưởng của Trung Quốc lên toàn bộ khu vực Đông Nam Á.

Cách tiếp cận hội nhập khu vực này khác với chủ nghĩa khu vực với kiểu cấu trúc đa phương mà ASEAN đang áp dụng. Sáng kiến trên đây của Trung Quốc là cấu trúc kết nối trung tâm-ngoại vi. Dựa trên các nguyên tắc quan trọng được Trung Quốc đề ra, có thể suy ra những điểm sau. Trước tiên là thực tế có đi có lại trong ngoại giao song phương. Căn cứ vào quan điểm của Trung Quốc, nếu nước khác làm theo Trung Quốc, Bắc Kinh sẽ tôn trọng lại. Nhưng nếu họ làm khác ý, Trung Quốc sẽ tìm cách trừng phạt. Thứ hai, kết quả đương nhiên của “nguyên tắc mấu chốt” trong sự phát triển hòa bình của Trung Quốc đồng nghĩa với việc Trung Quốc sẽ bảo vệ đến cùng “những lợi ích cốt lõi” của mình, bao gồm ĐCSTQ và sự lãnh đạo của Chính phủ Trung Quốc, chủ quyền và sự toàn vẹn lãnh thổ của Nhà nước Trung Quốc, sự ổn định và phát triển kéo dài của kinh tế Trung Quốc. Nói cách khác, Trung Quốc có quyền sử dụng vũ lực nếu ai đó phủ nhận tuyên bố chủ quyền của Trung Quốc hoặc các lợi ích cốt lõi khác trên bộ cũng như trên biển.

Các nước đề cao cảnh giác

Củng với đại chiến lược nói trên, ngày 21/5/2014, Chủ tịch Tập Cận Bình đã đề xuất khái niệm “An ninh châu Á mới” với 26 quốc gia thành viên Hội nghị tương tác và các biện pháp xây dựng lòng tin ở châu Á (CICA). Trong một thách thức rõ ràng với vai trò chiến lược toàn cầu của Mỹ, ông Tập Cận Bình yêu cầu các thành viên CICA bác bỏ liên minh quân sự thời Chiến tranh Lạnh là cơ sở an ninh khu vực, và khẳng định rằng "người châu Á phải xử lý các sự vụ của châu Á, giải quyết các vấn đề của châu Á, và duy trì an ninh khu vực châu Á". Thay vì ổn định khu vực dựa trên những đảm bảo liên minh an ninh với Mỹ, ông Tập Cận Bình đề nghị sự phát triển nên là nền tảng mới của an ninh châu Á, cho rằng "với hầu hết các nước châu Á, phát triển đồng nghĩa với an ninh lớn nhất và là chìa khóa tổng thể cho các vấn đề an ninh khu vực".

Các sáng kiến nói trên được CRI diễn giải: Ý tưởng hùng vĩ vượt thời gian và không gian này, được kế thừa từ thời xưa đến ngày nay, kết nối Trung Quốc với nước ngoài, đồng thời tăng thêm nội hàm thời đại mới cho con đường tơ lụa cổ kính, được tôn vinh là một ý tưởng chiến lược nhìn xa trông rộng, là con đường cùng thắng phát triển hòa bình, là sự nghiệp vĩ đại thiết thực cần phải dốc sức thực hiện. Ý tưởng ấy kế thừa tinh thần con đường tơ lụa cổ kính lấy đoàn kết tin cậy, bình đẳng cùng có lợi, bao dung, tham khảo lẫn nhau, hợp tác cùng thắng làm nòng cốt, lại thuận theo trào lưu thời đại của thế kỷ 21 - hòa bình, phát triển, hợp tác, cùng thắng, kết hợp hữu cơ "giấc mơ Trung Hoa" với "giấc mơ thế giới", có ý nghĩa chiến lược sâu xa và tầm ảnh hưởng mang tính toàn cầu. Một khi ý tưởng "Một vành đai một con đường" trở thành hiện thực, sẽ hình thành hành lang kinh tế có chiều dài nhất và tiềm năng phát triển lớn nhất thế giới, che phủ 4,4 tỷ dân, GDP đạt tới 21 nghìn tỷ đô la Mỹ, lần lượt chiếm 63% và 29% dân số và GDP trên thế giới.

Các sáng kiến liên tục của Trung Quốc khiến Mỹ phải vất vả đối phó. Trước mắt, Mỹ chỉ có thể tuyên bố tiếp tục khẳng định lợi ích chiến lược trong việc duy trì hòa bình và tự do hàng hải trên Biển Đông. Tuy nhiên, Mỹ đã triển khai một số hoạt động trên thực địa theo hướng tăng cường hiện diện, đồng thời có biện pháp hỗ trợ các đồng minh và đối tác nhằm kiềm chế Trung Quốc. Chiến lược An ninh Quốc gia Mỹ năm 2015 sử dụng ngôn ngữ khá mạnh mẽ để ám chỉ các hành vi của Trung Quốc ở Biển Đông. Tuyên bố nêu rõ, Mỹ “bác bỏ các tuyên bố bất hợp pháp và hung hăng đối với các vùng trời và vùng biển... Đối với các tranh chấp lãnh thổ, đặc biệt ở châu Á, [Mỹ] bác bỏ các hành vi cưỡng ép và quyết đoán có khả năng dẫn đến leo thang căng thẳng”. Mỹ tuyên bố sẽ tăng cường làm sâu sắc quan hệ với các đối tác ở Đông Nam Á, gồm Việt Nam, Indonesia, Malaysia, đồng thời thực hiện các cam kết đồng minh với Nhật, Hàn, Philippines, Thái Lan.

Nhìn tấm bản đồ mô phỏng “đại chiến lược” về NSR và MSR quốc gia Đông Nam Á nào không “rùng mình” mới là lạ. Đặc biệt là đối với các quốc gia trong đó có Việt Nam đang bị Trung Quốc chiếm đoạt nhiều vùng biển đảo. Có lẽ không ai không liên tưởng đến yêu sách đường lưỡi bò 9 đoạn của Trung Quốc như một “khớp nối” trên Biển Đông chắp hai đầu của con trăn tinh “nhất đới nhất lộ” thành một? Nước Mỹ chắc cũng đang đau đầu. Một hệ thống cơ sở hạ tầng toàn diện sẽ liên kết Trung Quốc với các nước châu Âu thông qua các nước ở khu vực Trung, Nam Á và Đông Âu.

Đã có những ý kiến cho rằng khi hoàn thành, “con đường tơ lụa mới” (NSR) sẽ là một cơn ác mộng đối với Mỹ: Trung Quốc có nguồn vốn và thị trường, Nga có năng lượng, Đức có công nghệ. Sự hợp tác giữa ba nước lớn này sẽ gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến lợi ích kinh tế và vị thế quốc tế của Mỹ.

Theo NĐT