Lòng tin chiến lược

Năm 2015 được đánh giá là một năm sôi động về đối ngoại và hội nhập của Việt Nam. Chuyến thăm chính thức Trung Quốc mới đây và chuyến thăm Hoa Kỳ sắp tới của Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng là một trong các chuỗi sự kiện quan trọng của năm.

Việt Nam đã/đang nỗ lực kiến tạo các mối bang giao quốc tế có chất lượng chiến lược với các nước lớn như Trung Quốc, Nga, Mỹ, Nhật, Úc và Ấn Độ, cùng với một số thành viên khác trong cả EU lẫn ASEAN. Hẳn nhiên, chiều kích và nền móng của lòng tin chiến lược, cũng như quy mô về sự hợp tác toàn diện với các đối tác này chưa hẳn là đồng đều, vì còn tùy thuộc vào chất lượng bang giao và tương quan lợi ích giữa các bên. Ví như trước đây, bang giao Việt –Trung từng chi phối hầu hết các mối quan hệ khác. Đấy là loại bang giao có ý nghĩa “tổng trì”, nói theo kinh Phật. Ngày nay, mối bang giao ấy vẫn mang ý nghĩa quyết định, nhưng nhờ Việt Nam đã có thêm cả một hệ thống các đối tác chiến lược nên mức độ “bao sân” của bang giao Việt – Trung có thể giảm so với các thời kỳ trước đây.

Việt-Trung: Cần gia tăng sự tin cậy chính trị

Dư luận trong nước và quốc tế vẫn chưa hết “nóng” sau chuyến thăm Trung Quốc của Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng vừa kết thúc. Thông cáo chung giữa hai Tổng Bí thư nêu rõ: “Tin cậy chính trị Việt – Trung là cơ sở cho quan hệ song phương phát triển lành mạnh, ổn định”. Phương châm “4 tốt”, “16 chữ” vẫn được tái khẳng định trong các văn kiện chính thức. Nhưng theo TTXVN thì “quan hệ hai nước cũng có giai đoạn khó khăn, hiện nay một số lĩnh vực hợp tác giữa hai nước chưa đi vào thực chất”, có thể là do tính hiệu quả chưa đạt mong đợi của đôi bên. Lời giải thích được đưa ra trong hội đàm là vì “sự tin cậy chính trị chưa cao, chủ yếu do bất đồng trong cách ứng xử, giải quyết vấn đề trên Biển Đông…”. Hai Tổng bí thư lần này đòi hỏi “tinh thần nói đi đối với làm” từ các cấp, các ngành để tránh cho quan hệ “đối tác hợp tác chiến lược toàn diện” rơi vào tình trạng bế tắc như thời kỳ Bắc Kinh cho cắm giàn khoan HD981 vào vùng biển Việt Nam.

Như vậy đây là lần đầu tiên, Việt Nam và Trung Quốc công khai thừa nhận độ tin cậy chính trị giữa hai nước chưa cao. Tuy nhiên, những tác động tiêu cực của quan hệ Việt – Trung đến tâm tư, tình cảm của các tầng lớp nhân dân thì không thể quy giản chỉ do “bất đồng trong cách ứng xử trên Biển Đông” như ghi trong văn kiện. Các hành vi hiếp đáp, hành hung ngư dân Việt Nam của Trung Quốc trên các ngư trường truyền thống ở Hoàng Sa và Trường Sa bao lâu nay hoàn toàn không đơn giản chỉ là bất đồng do cách ứng xử. Đặc biệt là những âm mưu và hành động trong việc bồi đắp và kiên cố hóa 8 đảo đá/bãi đá ngầm thuộc các quần đảo của Việt Nam (1 ở Hoàng Sa và 7 ở Trường Sa mà Trung Quốc cưỡng chiếm của Việt Nam) thì phải khẳng định có nguồn gốc sâu xa từ “chủ trương đại cục” nhằm độc chiếm hơn 80% Biển Đông. Hôm 9/4, Bắc Kinh tái khẳng định chủ quyền đối với quần đảo Trường Sa, ngay khi lãnh đạo Đảng cộng sản Việt Nam đang có mặt trên đất Trung Quốc.

Theo các nguồn tin quốc tế, Trung Quốc đang gấp rút triển khai nhiều hoạt động để có thể khống chế toàn bộ Biển Đông. Từ sân bay Phú Lâm (thuộc quần đảo Hoàng Sa) đến Đà Nẵng chỉ có 390 km, thời gian bay chưa tới 30 phút. Từ căn cứ trên đảo Gạc Ma (thuộc quần đảo Trường Sa) đến TPHCM chỉ 800km, thời gian bay khoảng 50 phút. Trung Quốc còn tiếp tục xây dựng sân bay ở đảo Chữ Thập…

GS Carl Thayer (Úc) trong một trả lời phỏng vấn mới đây đã cảnh báo: Việt Nam không nên rơi vào cái bẫy của Trung Quốc khi họ muốn làm hòa mà không có một sự bảo đảm chắc chắn nào về các hành vi tương lai. Việt Nam cần phải kiên quyết trong các cuộc thảo luận riêng để đòi Trung Quốc cam kết hành động phù hợp với các thỏa thuận trước đây giữa hai bên. Việt Nam nên ủng hộ việc hành xử dựa theo luật lệ và tuân thủ luật pháp quốc tế và phải thúc đẩy mạnh mẽ điều này trong khối ASEAN. Mục tiêu chính của ASEAN nên chuyển từ việc đặt trọng tâm trên một bộ quy tắc ứng xử cho Biển Đông (COC) qua việc nhấn mạnh đến việc đòi tất cả các thành viên đối thoại, kể cả Trung Quốc, là phải tôn trọng các chuẩn mực và pháp luật quốc tế, trong đó có Công ước Liên hiệp quốc về Luật Biển.

Việt-Mỹ: Tiến rất gần tới “đối tác chiến lược”

Trong bối cảnh như vậy, chuyến thăm Hoa Kỳ của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, do đó, lại càng được dư luận quan tâm. Đây là lần đầu tiên trong lịch sử, người đứng đầu ĐCSVN có mặt trên đất Mỹ và những cuộc hội đàm chính thức giữa TBT với Tổng thống B. Obama hay với các vị lãnh đạo đảng Dân chủ, đảng Cộng hòa và đại diện các định chế khác của Hoa Kỳ sẽ để lại cột mốc quan trọng. Chắc chắn quan hệ Việt – Mỹ trong năm 2015 này, năm kỷ niệm 20 năm ngày thiết lập quan hệ ngoại giao giữa hai nước, sẽ mang lại nhiều thay đổi về chất. Việt Nam và Mỹ trải qua một chặng đường rất dài và nay đang tiến tới rất gần mối quan hệ “đối tác chiến lược”. Tại các diễn đàn công khai, cả phía Hoa Kỳ lẫn Việt Nam đều nhấn mạnh, bang giao Việt – Mỹ thực chất đã là “quan hệ đối tác chiến lược”. Điều này được chính cựu Đại sứ Mỹ tại Hà Nội Michael Michalak và nguyên Thứ trưởng Ngoại giao Lê Bàng tái khẳng đinh.

Nhiều vấn đề nổi bật sẽ được các nhà lãnh đạo đặt lên bàn hội đàm. Cam kết đối với quá trình hoàn tất đàm phán về Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương. Thỏa thuận về hợp tác quốc phòng nói chung và đặc biệt là hợp tác về hải quân cũng như các cuộc tập trận chung trên Biển Đông. Mỹ hỗ trợ cho lực lượng cảnh sát biển của Việt Nam. Thương mại song phương đã tăng hơn 130 lần so với thời gian đầu, đạt 30 tỷ USD vào năm 2013 và 36 tỷ USD năm 2014. Hai nước thúc đẩy triển khai tích cực cả 9 lĩnh vực ưu tiên đề ra trong quan hệ “đối tác toàn diện” được cho là sẽ mang lại đột phá. Để hai nước có “hai mươi năm tới thành công hơn nữa”, như khẩu hiệu của các đợt lễ kỷ niệm, Mỹ đã cam kết trở thành nhà đầu tư hàng đầu ở Việt Nam. Chưa bao giờ, kinh tế, thương mại, đầu tư và an ninh được kết nối với nhau thành một mạng lưới quan hệ giữa hai đối tác trên hai bờ Thái Bình Dương với quyết tâm thay đổi tương lai của mối bang giao giữa hai dân tộc.

Giáo sư Alexander L. Vuving từ Trung tâm Nghiên cứu An ninh châu Á – Thái Bình Dương tại Hawaii mới đây đã bình luận trên “The Diplomat”: quan hệ Việt Nam – Hoa Kỳ đã có bước đột phá qua chuyến viếng thăm thể hiện “sự thay đổi đáng kinh ngạc” của Bộ trưởng Công an Trần Đại Quang. Vị GS này đánh giá cao các hoạt động tiếp xúc cấp cao của tướng Quang với các nhà lập pháp Mỹ. Các chủ đề mà ông Quang thảo luận vượt ra ngoài phạm vi của một Bộ trưởng Công an, trải rộng từ quốc phòng, an ninh đến thương mại và đầu tư, nhân quyền. Thông qua chuyến thăm, các nhà lãnh đạo Việt Nam đã gửi các thông điệp rõ ràng đến Hoa Kỳ. Chuyến công du của ông là động thái mới nhất trong hàng loạt hoạt động tiếp xúc cấp cao đang làm thay đổi bản chất quan hệ Việt – Mỹ.

Căng thẳng hiện nay trên biển đảo khu vực hiện nay thực chất bắt nguồn từ chính sách bành trướng của Bắc Kinh, đồng thời cũng là một hệ quả của sự mất quân bình giữa vị thế kinh tế và chính trị đang thay đổi nhanh chóng trong hệ thống toàn cầu, bao gồm việc mở rộng quyền lực mềm của Trung Quốc. Cuộc đấu trí, đấu lực giữa các nước lớn để giữ thế quân bình toàn toàn cầu trong đó tuyến đầu là Mỹ và Trung Quốc, nhưng trên các phòng tuyến khác, châu Âu, Nga, Nhật, Úc, Ấn Độ đều đã có mặt. Hẳn nhiên, để tạo ra cục diện “vai kề vai” bảo vệ Biển Đông, bảo vệ độc lập chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ và lãnh hải, Việt Nam và các quốc gia có liên quan rất cần tăng cường hệ thống “đối tác chiến lược”, cùng sát cánh với cộng đồng quốc tế trên cơ sở luật pháp quốc tế.